Co czyni człowieka zdrowym albo o nowym obliczu gastrologii

Szczegóły
Nadrzędna kategoria: ROOT
Kategoria: Zdrowie publiczne
Opublikowano: sobota, 13.02.2021, 15:23
Odsłony: 1631

Krystyna Knypl

W początkach mojej praktyki lekarskiej, która rozpoczęła się na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku, byłam głęboko przekonana, że czynią człowieka zdrowym – kardiowersja, defibrylacja, kroplówka z antybiotykiem i kilka innych zabiegów stosowanych w warunkach szpitalnych.

W latach 90. pojawiły się na naszym rynku statyny, a wraz z nimi wykłady na temat konieczności stosowana właściwej diety. W kontekście specjalizacji z hipertensjologii szczególnie ciekawe było zgłębianie tajemnic diety niskosolnej. Gdy już wszystko stało się jasne i zrozumiałe, niespodziewanie okazało się, że nie tylko jon sodowy wpływa na zdrowie człowieka, ale zależy ono także od dziesiątków najróżniejszych substancji i produktów.

Kardiolodzy rozszyfrowali, jak można sądzić, wszystkie główne mechanizmy patofizjologiczne, odkryto istotnie działające grupy leków, nastąpiła epoka pewnej stabilizacji.

Ponieważ natura nie lubi próżni, na czoło dynamicznie rozwijających się dyscyplin medycznych w latach 90. wysunęły się gastrologia i dietetyka. Dla wielu lekarzy skupianie uwagi na diecie nie jest zajęciem interesującym – NFZ tego nie refunduje, nowa wiedza gastrologiczna jest więc na obrzeżach lekarskiej świadomości. Warto jednak nasz zasób wiedzy poszerzyć i zapoznać się z wieloma stosunkowo nowymi pojęciami z zakresu dietetyki i gastrologii.

Podstawowe definicje

Mikrobiom, mikrobiota – jest to ogół mikroorganizmów (bakterii i grzybów) żyjących w danym środowisku. Termin ten został stworzony przez J. Lederberga, amerykańskiego genetyka i mikrobiologa. Za odkrycia związane z mechanizmami rekombinacji genetycznej bakterii otrzymał on w 1958 roku Nagrodę Nobla. Rekombinacja genetyczna jest procesem wymiany materiału genetycznego, w wyniku którego powstają nowe genotypy.

Mikroorganizmy zasiedlają różne środowiska naturalne, takie jak woda, gleba, powietrze, a także ciało człowieka. Wyróżnia się specyficzne bakterie zasiedlające przewód pokarmowy człowieka, drogi oddechowe, skórę, pochwę, uszy, jamę nosową. Łączna masa mikrobiomu w ciele człowieka jest szacowana na około 2 kg. W 2007 roku amerykańskie Narodowe Instytuty Zdrowia rozpoczęły badania mikrobiomu. Badane są między innymi genomy bakterii zasiedlających nasze ciało i różnice mikrobiotów osób zdrowych i chorych. Z dotychczasowych analiz wiadomo, że mikrobioty u osób szczupłych i otyłych są różne; także inne są mikrobioty osób zdrowych chorujących na cukrzycę czy nieswoiste zapalenie jelit.

Mikrobiota skóry zależy od wielu czynników, takich jak płeć, wiek, używana odzież, stosowanie środków higieny ciała, kosmetyków, antybiotyków i in. Oprócz bakterii na skórze człowieka bytują także wirusy (główne ich rodziny to Papillomaviridae, Polyomaviridae i Circoviridae).

Pierwsza kolonizacja organizmu człowieka ma miejsce po urodzeniu, a „dawcą” mikroorganizmów jest matka dziecka. Jako pierwsze organizm noworodka zasiedlają: Streptococcus salivarius, S. mitis, S. oralis, po kilku miesiącach pojawiają się Gram-ujemne beztlenowce: Fusobacterium nucleatum, Prevotella melaninogenica i Veillonella spp.

U osób dorosłych mikrobiotę jamy ustnej tworzą Streptococcus, Veillonella, Fusobacterium, Porphyromonas, Prevotella, Treponema, Neisseria, Haemophilus, Eubacteria, Lactobacterium, Capnocytophaga, Eikenella, Leptotrichia, Peptostreptococcus i Propionibacterium. Szacuje się, że w jamie ustnej dorosłego człowieka bytuje ponad 750 gatunków bakterii, przy czym poznano zaledwie połowę z nich.

Równie skomplikowana jest mikrobiota dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Przez długi czas uważano, że ze względu na niskie pH w żołądku nie ma warunków do rozwoju bakterii. Odkrycie Helicobacter pylori zmieniło poglądy na ten temat. Szacuje się, że Helicobacter pylori jest u około 50% ludzi. Badania wykazały, że w soku żołądkowych występują takie bakterie jak Lactobacillus, Streptococcus, Clostridium, Veilonella, Escherichia, Bifidobacterium, a także niewielkie ilości grzybów z rodzaju Candida.

Skład mikroflory przewodu pokarmowego jest zmienny w ciągu życia człowieka, najwięcej bakterii bytuje w jelicie grubym – w okrężnicy jest 1012–1014 bakterii, których masa wynosi około 1,2 kg.

W skład mikrobiomu jelitowego wchodzą także wirusy – ludzka treść jelitowa zawiera co najmniej 109 cząstek wirusopodobnych na jeden gram kału. Najbardziej rozpowszechnione są dwuniciowe wirusy DNA z rzędu Caudovirales Podoviridae, Siphoviridae, Myoviridae) oraz jednoniciowe bakteriofagi DNA (Microviridae).

Mniej wiadomo o grzybach zasiedlających organizm człowieka. Wiadomo, że rośnie sobie na nas około 1,5 mln rodzajów grzybów; dotychczas opisano nie więcej niż 5% tej populacji. Najczęściej występującymi rodzajami grzybów są: Candida, Cladosporium, Cryptococcus i Saccharomyces.

Badania dotyczące mikrobiomu układu oddechowego wykazały, że w płucach występują takie bakterie jak Streptococcus, Staphyloccocus, Haemophilus, Bacillus, Pseudomonas, Lactobacillus, Mycobacterium oraz E. coli, a także ponad 75 rodzajów grzybów, głównie Aspergillus, Candida, Cladosporium, Malas-sesia, Saccharomyces. Występują także wirusy.

Inne regiony ciała ludzkiego, jak układ moczowo-płciowy, także mają swoje specyficzne mikrobiomy. Więcej danych można znaleźć w artykule Mikrobiom człowieka Magdaleny Malinowskiej i wsp. „Postępy Mikrobiologii” 2017, 56, 33-42 (http://www.pm.microbiology.pl).

Prebiotyki – są to substancje, które wspomagają prawidłowy rozwój flory bakteryjnej przewodu pokarmowego. Najpopularniejszy prebiotyk to błonnik pokarmowy, który jest mieszanką polisacharydów. Drugi popularny prebiotyk to skrobia będąca wielocukrem pochodzenia roślinnego. W jakich produktach spożywczych jest dużo prebiotyków? Znajduję listę 19 najlepszych produktów bogatych w prebiotyki: https://www.healthline.com/nutrition/19-best-prebiotic-foods#section18. Oto one: korzeń cykorii, mniszek lekarski, karczoch jerozolimski (zwany też topinamburem), czosnek, cebula, por, szparagi, banany, jęczmień, owies, jabłka, korzeń konjac, kakao, korzeń łopianu, siemię lniane, korzeń yacon, korzeń jicama, otręby pszenne, wodorosty.

Niektóre znam i jadam codziennie, jak cebula, jabłka, banany. O niektórych pierwszy raz słyszę, jak topinambur czy korzeń konjac. No, ale nic dziwnego – czytam, że Jerusalem artichoke, czyli  karczoch jerozolimski został sprowadzony do Polski dopiero w 1998 roku, natomiast w Ameryce roślina była znana od czasów prekolumbijskich. Dietetyka okazuje się nie tak globalna, jak byśmy sobie tego życzyli.

Probiotyki – są to kultury bakterii Lactobacillus, które podane doustnie korzystnie wpływają na florę bakteryjną przewodu pokarmowego. Ich dobroczynne działanie znane jest od XIX wieku, kiedy to Ilia Mieczników wykazał, że spożywanie kefirów i jogurtów jest dobre dla zdrowia. Obecnie do probiotyków zalicza się: bakterie Lactobacillus casei, Lactobacilus plantarum, Lactobacilus rhamnosus oraz drożdże probiotyczne Saccharomyces boulardii.

Probiotyki zapobiegają zakażeniom jelitowym, działają immunostymulująco, zmniejszają zaburzenia składu flory jelitowej, łagodzą objawy nietolerancji laktozy. Probiotyki działają przez tkankę limfatyczną przewodu pokarmowego oraz stymulują mechanizmy nieswoistej odpowiedzi immunologicznej organizmu.

Synbiotyk – to połączenie prebiotyku z probiotykiem.

Psychobiotyk – są to bakterie probiotyczne, które stymulują oś jelitowo-mózgową. Do psychobiotyków zalicza się Lactobacillus helveticus i Bifidobacterium longum (redukują ilość kortyzolu uwalnianego podczas stresu), Lactobacillus i Bifidobacterium (wpływają na wydzielanie neuroprzekaźnika GABA), Bifidobacterium infantis (wpływa na poziom serotoniny), Lactobacillus reuteri (zwiększa poziom oksytocyny), Lactobacillus acidophilus (działa na receptory kannabinoidowe). Bakterie probiotyczne powszechnie występują w jogurcie (Lactobacillus delbrueckii ssp. bulgaricus, Streptococcus salivarius ssp. thermophilus) i kapuście kiszonej (Leuconostoc, Lactobacillus plantarum, Pediococcus). Inne psychobiotyki to B. infantis, L. reuteri oraz Lactobacillus rhamnosus redukujące uczucie lęku i depresję.

Dysbioza jelitowa – jest to stan, w którym zmieniony skład mikrobioty jelitowej i jej nieprawidłowe funkcjonowanie oddziałują negatywnie na zdrowie człowieka. Dysbioza wpływa na ośrodkowy układ nerwowy przez oś mózgowo-jelitową, głównie wskutek wzrostu przepuszczalności bariery jelitowej. Nieszczelny nabłonek jelitowy stanowi wrota dla prozapalnych endotoksyn bakteryjnych.

Ponieważ mikrobiota jelit oddziałuje na rozwój tkanki limfatycznej oraz różnicowanie komórek układu immunologicznego, to w dysbiozie jelitowej dochodzi do zaburzeń immunologicznych, gromadzenia się cytokin prozapalnych i w konsekwencji do osłabienia odporności organizmu.

Mikrobiota odgrywa istotna rolę w regulacji masy ciała – zarówno w stanach obniżenia (anorexia nervosa, kacheksja nowotworowa), jak i w otyłości. Obserwuje się zwiększoną ilość bakterii z grup Lactobacillus, Bacteroidetes i Firmicutes w jelitach ludzi otyłych w porównaniu z osobami o normalnej masie ciała. Z kolei u osób z jadłowstrętem psychicznym stwierdzono zwiększoną ilość bezjądrowych jednokomórkowców, czyli archeonów Methanobrevibacter smithii. U osób z jadłowstrętem psychicznym obserwowano także obniżenie całkowitej liczby bakterii jelitowych, takich jak Lactobacillus plantarum, Streptococcus, Clostridium coccoides, Clostridium leptum i Bacteroides fragilis w porównaniu ze zdrową grupą kontrolną. Pacjentki z anoreksją miały również mniej bakterii jelitowych Lactobacillus plantarum oraz z rodzaju Streptococcus. Wraz z przyrostem masy ciała u pacjentek z jadłowstrętem psychicznym obserwuje się poprawę składu mikrobioty jelitowej, korelującą z poprawą wskaźników w kwestionariuszach lęku i depresji.

Więcej o mikrobiocie i badaniach na ten temat – na stronie internetowej kongresu naukowego poświęconego mikrobiocie przewodu pokarmowego http://www.gutmicrobiotaforhealth.com/en/media-center/.

Krystyna Knypl
internista hipertensjolog

GdL 2_2018